Çin və Rusiya arasında ayrılmaz tellər| Pekin Moskvaya niyə dəstək verməyə məcburdur?

Mövcud vəziyyətdə, Si Cinpin nə qədər öncədən məlumata sahibi olmasından asılı olmayaraq zəif çıxış edir. Əgər o, Putinin planları ilə bağlı məlumatlı idisə, o, daha kiçik tərəfdaşın Çini Qərblə qarşıdurmaya sürükləməsinin qarşısını ala bilərdi. Əgər Si Cinpin Putinə təcavüz üçün yaşıl işıq yandırıbsa, bu, Çinin iqtisadi və texnoloji inkişafı üçün daha çox ayrılmaz olan Qərblə münasibətlərə görə Rusiya ilə əlaqələrə üstünlük vermək qərarı da daxil olmaqla, onun xarici siyasət fərasətinə dair səssiz, lakin kəskin daxili tənqidi gücləndirə bilər.

Fevralın əvvəlində rus qoşunları Ukrayna sərhədlərinə toplaşarkən, Si Çin-Rusiya tərəfdaşlığını yüksəltməklə Putini cəsarətləndirdi. Olimpiya öncəsi sammitdə hər iki lider beynəlxalq münasibətlərin “yeni erası”nda ikitərəfli əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi planını təklif edən, eyni zamanda bir-birinin “əsas maraqlarına” qarşılıqlı dəstəyi bir daha təsdiqləyən Birgə Bəyanat imzaladılar.

Xarici işlər naziri Vanq Yi Rusiyanın Çinin “ən mühüm yaxın qonşusu və strateji tərəfdaşı” olduğunu bildirib və hər iki tərəfin “yeni dövr üçün hərtərəfli strateji tərəfdaşlığımızı davamlı şəkildə inkişaf etdirəcəyinə” əmin olduğunu bildirib. Rusiyanın Ukraynaya hücumu zamanı Pekinin Çin-Rusiya tərəfdaşlığını bir daha təsdiqləməsi Sinin tərəfdaşlığın vacib olaraq qaldığına dair fikirlərini əks etdirir. Nəticə etibarı ilə, Çin Rusiya ilə sərt davranacaq, lakin əsas strateji tərəfdaşının zəifliyi ilə bağlı artan narahatlığa görə Pekin həm də Putinin özünü xilas edə biləcək diplomatik yolları açıq saxlayır. Bir neçə gün əvvəl Si Cinpin Fransa prezidenti Emanuel Makron və Almaniya kansleri Olaf Şolz ilə virtual görüş keçirib, Çinin sülh danışıqlarına dair əvvəlki çağırışlarını təkrarlayıb və bütün tərəfləri “maksimum təmkinli davranmağa” çağırıb.

1990-cı illərdən bəri Çinin Rusiyaya qarşı əsas marağı bu dövlətin ABŞ-ı daha çoxqütblü dünya nizamı yaratmaq üçün tarazlaşdırmağa kömək edə biləcək güc kimi görməsi olub. Çində Rusiya ABŞ və Çinlə yanaşı qlobal təsirə malik üç dünya gücündən biri kimi qəbul edilir, bu da onun iqtisadiyyatı və hərbi xərclərinə qarşı “hərtərəfli milli gücü” ilə bağlıdır.

Putinin Ukrayna ilə bağlı addımı qismən Rusiyanın ABŞ və Çinlə yanaşı aparıcı dünya gücü olaraq qalmasını təmin etmək ehtiyacından irəli gəlirdi. Valday Diskussiya Klubunun Tədqiqat Direktoru Fyodor Lukyanov iddia edir ki, “Moskva özünü “bütün dünya üçün kardinal dəyişikliyin agenti olmaq” mövqeyində tutub” və ABŞ hegemonluğuna dair “daha çox yayılmış modelin xeyrinə” meydan oxuyur. Qəribədir ki, Rusiyanın Ukraynadakı gözlənilməz mübarizəsi və sanksiyalara əsaslanan iqtisadi iflası Çinin Rusiyanın uzunmüddətli perspektivdə dünya gücü olaraq qalmaq üçün nə iqtisadi, nə demoqrafik gücə malik olmaması ilə bağlı narahatlığını artırıb. Çin bloqsferası belə yazılarla doludur: “Rusiya Ukraynanın öhdəsindən gələ bilməsə, onun böyük dövlət statusu sarsılacaq”.

Çinli müşahidəçilər qeyd edirlər ki, Rusiyanın dünya gücü kimi özünü saxlamaq üçün iqtisadi bazası yoxdur. Rusiya iqtisadiyyatına böyük zərbə vuran beynəlxalq sanksiyalar bu balanssızlığı daha da dərinləşdirəcək. “Goldman Sachs” bu yaxınlarda Rusiya iqtisadiyyatının 2022-ci ildə 7% azalacağını proqnozlaşdırmışdı. Rublun dəyəri 40% azalıb və Rusiyada həftəlik inflyasiya 2,2% təşkil edib ki, bu da 1998-ci il valyuta böhranından bəri ən yüksək göstəricidir.

2008-ci ildə bağlanan rəsmi sərhəd nizamlanması Çin-Rusiya tərəfdaşlığının strateji əsası olaraq qalır. Ortaq 2700 millik sərhədlərini sakit saxlamaq hər bir tərəfə diqqətini daha yüksək prioritet strateji teatrlara yönəltməyə imkan verir, bu istiqamət Çin üçün onun şərq sahili və cənub-qərb quru sərhədləri, Rusiya üçün isə Avropa və Yaxın Şərqlə qərb cinahıdır. Putinin şərqdən gələn hər hansı təhlükədən narahat olmaması Rusiyaya hərbi gücünün böyük hissəsini Ukraynaya qarşı yönəltməyə imkan verib.

Çin-Rusiya tərəfdaşlığı Rusiyanın diqqətini Avropaya yönəltmək imkanını asanlaşdırır, lakin Moskva üçün daha çox resursun qərbə köçürülməsi Pekinlə münasibətlərdəki asimmetriyanı daha da gücləndirəcək. Çin Avropada mühüm rol oynayır, lakin Rusiyanın Şərqi Asiya məsələlərində rolu getdikcə azalır. 2014-cü ildə Krımı ələ keçirdikdən sonra Moskva texnologiyanın əsas mənbələrinə çevrilən Yaponiya və Cənubi Koreya ilə iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirdi və xüsusilə də əmtəə sektorunda ixrac bazarının böyüməsini sürətləndirdi. Məsələn, 2019-cu ildə Rusiya 11 milyard dollar dəyərində avtomobil idxal edib, bunun 25%-i Yaponiyadan, 18%-i isə Cənubi Koreyadan olub. Lakin bu dəfə həm Seul, həm də xüsusilə Tokio Rusiyaya sanksiyaların tətbiqində daha fəal iştirak edib. ABŞ və Avropa İttifaqının tədbirlərinə riayət etməklə yanaşı, Yaponiya Rusiyanın yüksək səviyyəli liderlərinə birtərəfli sanksiyalar tətbiq edib, aktivləri dondurub və kritik texnologiyalara ixrac qadağaları qoyub. Məşhur avtomobil istehsalçıları, o cümlədən “Toyota” Rusiyada fəaliyyətini dayandırıb. Buna cavab olaraq Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi həm Yaponiyanı, həm də Cənubi Koreyanı “dost olmayan” ölkələr siyahısına daxil edib. Tokio və Seuldan uzaqlaşma Moskvanın Asiyada diplomatik manevr imkanlarını azaldacaq və onu Pekindən daha da asılı vəziyyətə salacaq.

Mərkəzi Asiyada Çin və Rusiya əlaqələrin inkişafında, ekstremizmə qarşı mübarizədə və siyasi sabitliyin təşviqində maraqlıdırlar. Bununla belə, Rusiyanın regionun aparıcı təhlükəsizlik aktoru kimi öz rolunu yerinə yetirmək qabiliyyəti onun Ukrayna ilə məşğul olması, resursların azalması və Putinin ekspansionist meylləri ilə bağlı artan regional narahatlığı ilə təhlükə altına düşüb. Yanvarda Rusiya qüvvələri Qazaxıstanda kütləvi etirazların yatırılmasında əsas rol oynadı, həm Si, həm də Putin bunu “xarici qüvvələr”, yəni Qərb tərəfindən törədilən “rəngli inqilab” adlandırdılar.

4 fevral tarixli Çin-Rusiya birgə bəyanatında deyilir ki, xarici qüvvələrin onların ümumi qonşu regionlarında təhlükəsizlik və sabitliyə xələl gətirmək cəhdlərinə, istənilən şəraitdə suveren ölkələrin daxili işlərinə kənar qüvvələrin müdaxiləsinə qarşı çıxmaq üçün Mərkəzi Asiyada birgə təhlükəsizlik əməkdaşlığı qurulacaq. Bununla belə, yanvar ayından Nur-Sultanla Moskva arasında münasibətlər Ukrayna müharibəsi və Putinin keçmişdə Qazaxıstanın dövlətçilik tarixinin olmaması ilə bağlı dediyi xatirələr səbəbindən soyuqlaşıb. Qazaxıstan Rusiyadan açıq şəkildə ayrıla bilməz, lakin BMT-nin Ukrayna ilə bağlı qətnamələrindən imtina etməklə, Rusiyanın başçılıq etdiyi Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının bir hissəsi kimi Ukraynaya qüvvə göndərməməyi seçərək, Almatıda ukraynayönlü nümayişlərə icazə verməklə və separatçı Luqansk və Donestsk respublikalarını tanımaqdan imtina etməklə öz marağını ifadə etdi.

Rusiya-Ukrayna müharibəsi rəsmi şəkildə geniş işıqlandırılmasa da, Çin ictimaiyyəti münaqişəyə böyük maraq nümayiş etdirib. Məsələn, Putin haqqında kitablar “Dangdang” e-ticarət saytında ən çox axtarılan məhsuldur. Çin televiziyası, hətta Mariupol yaxınlığındakı rus qüvvələrinin yanına müxbir göndərib. Çin mediası Moskvanın xəttinə hörmət edərək, “xüsusi hərbi əməliyyatlar” ifadəsini işlədirlər. Çin mediasının Kremlin dilindən səslənməsinin başqa mümkün səbəbi, Pekinin öz partnyoruna getdikcə daha çətinləşən informasiya mühitində kömək etmək zərurətini dərk etməsidir.

Son iki həftə ərzində Rusiyanın bütün böyük şəhərlərində anti-müharibə etirazları baş verib və nəticədə 13500 nəfər həbs edilib. Narahatlığa baxmayaraq, nəzarət olunan media mühitində davamlı təbliğata məruz qalan rusların əksəriyyəti müharibəni dəstəkləyir. Buna baxmayaraq, Putin narahatlıq əlamətləri göstərdi: “Twitter” və “Facebook” bağlandı və Duma Rusiya ordusu haqqında “saxta xəbərlər” yaymaq üçün uzunmüddətli həbsləri nəzərdə tutan yeni qanun qəbul etdi. Çin, ehtimal ki, Rusiyaya onlayn informasiya mühitinə nəzarət etmək səylərində də kömək edir. Avstraliya Müdafiə naziri Peter Dutton bu yaxınlarda verdiyi müsahibədə Çin ordusu ilə dərin əlaqələri olan “Huawei”nin “internetlərini işlək vəziyyətdə saxlamaq üçün Rusiyaya dəstək verdiyini” qeyd edib.

Bir çox çinli millətçi əvvəlcə Putinin Ukraynaya hücumunu ABŞ və NATO-ya zərbə kimi alqışlayırdılar, lakin indi Rusiyanın mübarizəsinin hara aparacağı ilə bağlı narahatlıqları artır. “Global Times”ın keçmiş redaktoru Hu Xijin “Rusiya-Ukrayna müharibəsinin nəticəsi Çinə və dünyaya necə təsir edəcək” başlıqlı bloq yazısında hazırkı münaqişənin nəticəsinin qeyri-müəyyən olduğunu iddia edir. O qeyd edir ki, Putin qalib gəlsə, keçmiş Sovet ölkələrinin Qərb sisteminə qoşulmasına mane olacaq və “ABŞ hegemonluğunu” zəiflədəcək, lakin onun qələbəsi məhdudlaşacaq, çünki Avropa ABŞ-la daha da sıxlaşacaq, lakin Putin uduzsa, Hu bunun iğtişaşları artıracağını və Rusiyada potensial olaraq “rəngli inqilab”a gətirib çıxaracağını proqnozlaşdırır.

Rusiyanın işğalından sonra Qərbdə Pekinin hansısa yolla Putinə qarşı məhdudlaşdırıcı təsir göstərəcəyinə ümidlər söndü. Bu əsassız nikbinlik Rusiya-Ukrayna müharibəsini Qərblə münasibətləri yaxşılaşdırmaq üçün potensial açılış kimi görən daha liberal Çin xarici siyasət elitasının qiymətləndirmələri ilə dəstəklənib. Hökumət müşaviri və Pekin Universitetinin Beynəlxalq Tədqiqatlar Məktəbinin keçmiş dekanı Jia Qingguo, hətta insanları qütbləşdirən və xarici ölkələrə düşmənçiliyi təşviq edən jinqoistik onlayn ritorikaya qarşı “saxta xəbərlər” qanununun qəbul edilməsinə çağırıb.

Bəzi elitaların məyusluğuna baxmayaraq, Si son nəticədə xarici siyasətə zərbə vurur. Leninist və Çin millətçi dünyagörüşünü nəzərə alaraq, Si çox güman ki, bu yaxınlarda tanınmış millətçi şərhçinin “Qərb Rusiyanı məhv etsə, növbəti Çin ola bilər” fikrini bölüşür. Nəticə etibarı ilə Çin, çox güman ki, Putini sona qədər dəstəkləyəcək və Qərbyönümlü daha plüralist Rusiyadansa, avtoritar Rusiyanı böyük güc kimi dəstəkləməyə üstünlük verəcək.